Knowable Magazine , 29/01/2024
Tế bào gốc kinh nguyệt bị bỏ qua từ lâu có thể có những ứng dụng y tế quan trọng, bao gồm chẩn đoán lạc nội mạc tử cung
Khoảng 20 năm trước, một nhà sinh vật học tên Caroline Gargett đã tìm kiếm một số tế bào đáng chú ý trong các mô được cắt bỏ trong quá trình cắt bỏ tử cung. Các tế bào đến từ nội mạc tử cung, nằm bên trong tử cung. Khi Gargett nuôi cấy tế bào trong đĩa petri, chúng trông giống như những khối tròn được bao quanh bởi một môi trường màu hồng trong suốt. Nhưng khi kiểm tra chúng bằng kính hiển vi, cô thấy thứ mình đang tìm kiếm – hai loại tế bào, một loại phẳng và tròn, loại còn lại thon dài và thuôn nhọn, với những phần nhô ra giống như râu.
Gargett rất nghi ngờ rằng các tế bào này là tế bào gốc trưởng thành – những tế bào hiếm gặp, có khả năng tự làm mới, một số trong đó có thể tạo ra nhiều loại mô khác nhau. Cô và các nhà nghiên cứu khác từ lâu đã đưa ra giả thuyết rằng nội mạc tử cung có chứa tế bào gốc, có khả năng tự tái sinh đáng kể mỗi tháng. Mô này cung cấp vị trí cho phôi làm tổ trong thời kỳ mang thai và bong ra trong thời kỳ kinh nguyệt, trải qua khoảng 400 vòng rụng và tái tạo trước khi phụ nữ đến tuổi mãn kinh. Mặc dù các nhà khoa học đã phân lập được tế bào gốc trưởng thành từ nhiều mô tái tạo khác – bao gồm tủy xương, tim và cơ – “Nhưng không ai xác định được tế bào gốc trưởng thành ở nội mạc tử cung”, Gargett nói.
Những đốm tím này là dòng của các tế bào gốc được tìm thấy trong dịch kinh nguyệt bởi Caroline Gargett và các đồng nghiệp. Mỗi cụm là một đơn vị. Ở bên phải, cận cảnh của một đốm, với độ phóng đại 20 lần, hình dạng trục chính, gai của các tế bào tụ lại dày đặc
Những tế bào này được đánh giá cao về tiềm năng sửa chữa các mô bị tổn thương và điều trị các bệnh như ung thư và suy tim. Nhưng chúng tồn tại với số lượng thấp khắp cơ thể và khó có thể phân lập, đòi hỏi sinh thiết bằng phẫu thuật hoặc được chọc hút từ tủy xương. Gargett cho biết, triển vọng về một nguồn tế bào gốc trưởng thành chưa được khai thác trước đây thật đáng kinh ngạc. Vì lý do tăng tính thú vị của một phương pháp tiếp cận mới đối với các tình trạng sức khoẻ của phụ nữ đã bị bỏ quên từ lâu như lạc nội mạc tử cung.
Trước khi cô tuyên bố rằng những tế bào này là tế bào gốc thực sự, Garrett và nhóm của cô tại Đại học Monash ở Úc đã phải thực hiện một loạt các xét nghiệm nghiêm ngặt trên chúng. Đầu tiên, họ đánh giá khả năng tăng sinh và tự làm mới của các tế bào này và phát hiện ra rằng một số tế bào có thể phân chia thành khoảng 100 tế bào trong một tuần. Họ cũng chỉ ra rằng những tế bào này thực sự có thể biệt hóa thành mô nội mạc tử cung và xác định một số protein tín hiệu nhất định có trong các loại tế bào gốc khác.
Gargett, hiện đang làm việc tại Viện Nghiên cứu Y khoa Hudson của Úc, và các đồng nghiệp của cô đã tiếp tục nghiên cứu về đặc điểm của một số loại tế bào tự làm mới ở nội mạc tử cung. Nhưng chỉ có những tế bào có gai, được gọi là tế bào gốc trung mô mô đệm nội mạc tử cung, mới thực sự “đa năng”, với khả năng được biệt hóa để trở thành tế bào mỡ, tế bào xương hoặc thậm chí là tế bào cơ trơn được tìm thấy trong các cơ quan như tim.
Tế bào gốc từ nội mạc tử cung có thể được thu thập bằng cách sinh thiết hoặc trong máu kinh nguyệt. Trong điều kiện thích hợp, chúng có thể biệt hóa thành các loại tế bào như tế bào thần kinh và sụn, mỡ, xương, tim, gan và da.
Cùng thời điểm đó, hai nhóm nghiên cứu khác đã có một khám phá đáng ngạc nhiên: Một số tế bào gốc trung mô mô đệm nội mạc tử cung có thể được tìm thấy trong máu kinh nguyệt. Gargett rất ngạc nhiên khi cơ thể lại dễ dàng loại bỏ các tế bào gốc quý giá như vậy. Vì chúng rất quan trọng đối với sự tồn tại và chức năng của các cơ quan nên cô không nghĩ cơ thể sẽ “lãng phí” chúng bằng cách đào thải chúng. Nhưng cô ngay lập tức nhận ra tầm quan trọng của phát hiện này: Thay vì dựa vào sinh thiết phẫu thuật xâm lấn khó phân lập các tế bào gốc ở nội mạc tử cung, cô có thể thu thập chúng qua cốc nguyệt san.
Các nghiên cứu chi tiết hơn về nội mạc tử cung đã giúp giải thích làm thế nào một tập hợp con của các tế bào gốc nội mạc tử cung quý giá này – được gọi là tế bào gốc kinh nguyệt – lại có trong máu kinh nguyệt. Nội mạc tử cung có lớp đáy sâu hơn vẫn còn nguyên vẹn và lớp chức năng phía trên bong ra trong thời kỳ kinh nguyệt. Trong một chu kỳ kinh nguyệt, nội mạc tử cung dày lên khi nó chuẩn bị nuôi dưỡng trứng đã thụ tinh, sau đó co lại khi lớp trên bong ra.
Nhóm của Gargett đã chỉ ra rằng những tế bào gốc đặc biệt này hiện diện ở cả lớp dưới và lớp trên của nội mạc tử cung. Các tế bào này thường được bao bọc quanh các mạch máu theo hình lưỡi liềm, được cho là giúp kích thích sự hình thành mạch máu và đóng vai trò quan trọng trong việc sửa chữa và tái tạo lớp mô phía trên bị bong ra mỗi tháng trong kỳ kinh nguyệt. Lớp này rất quan trọng đối với quá trình mang thai, cung cấp hỗ trợ và nuôi dưỡng cho phôi đang phát triển. Lớp này và các tế bào gốc nội mạc tử cung thúc đẩy sự phát triển của nó dường như cũng đóng một vai trò quan trọng trong vô sinh: Phôi không thể làm tổ nếu lớp này không đủ dày.
Tế bào gốc nội mạc tử cung cũng có liên quan đến lạc nội mạc tử cung, đây là một vấn đề đau đớn ảnh hưởng đến khoảng 190 triệu phụ nữ và trẻ em gái trên toàn thế giới. Mặc dù tình trạng này vẫn chưa được hiểu rõ, nhưng các nhà nghiên cứu đưa ra giả thuyết rằng một trong những nguyên nhân là do máu kinh chảy ngược vào ống dẫn trứng – là ống dẫn từ buồng trứng vào tử cung. Dòng chảy ngược này đưa máu vào khoang chậu – một khoảng trống hình phễu giữa các xương chậu. Tế bào gốc nội mạc tử cung lắng đọng ở những khu vực này có thể khiến các mô giống nội mạc tử cung phát triển bên ngoài tử cung, dẫn đến các tổn thương có thể gây đau đớn, để lại sẹo và trong nhiều trường hợp là vô sinh.
Các bác sĩ đang sử dụng phương pháp xét nghiệm không xâm lấn, đáng tin cậy để chẩn đoán lạc nội mạc tử cung tuy nhiên bệnh nhân phải đợi trung bình gần bảy năm trước khi được chẩn đoán. Nhưng các nghiên cứu trên đã chỉ ra rằng các tế bào gốc được thu thập từ máu kinh nguyệt của phụ nữ bị lạc nội mạc tử cung có hình dạng và kiểu biểu hiện gen khác với tế bào từ phụ nữ khỏe mạnh. Một số phòng thí nghiệm đang nghiên cứu cách tận dụng những khác biệt này trong tế bào gốc kinh nguyệt để xác định những phụ nữ có nguy cơ mắc bệnh cao hơn, điều này có thể giúp chẩn đoán và điều trị nhanh hơn. Tế bào gốc kinh nguyệt cũng có thể có ứng dụng điều trị. Ví dụ, một số nhà nghiên cứu trên chuột đã phát hiện ra khi tiêm tế bào gốc kinh nguyệt vào máu của loài gặm nhấm có thể sửa chữa nội mạc tử cung bị tổn thương và cải thiện khả năng sinh sản.
Trong các nghiên cứu khác trên động vật thí nghiệm cho thấy tế bào gốc kinh nguyệt có thể có tiềm năng điều trị các bệnh khác. Ví dụ như nghiên cứu trên mô hình chuột mắc bệnh tiểu đường khi tiêm tế bào gốc kinh nguyệt đã giúp kích thích tái tạo tế bào sản xuất insulin và cải thiện lượng đường trong máu. Một nghiên cứu khác khi điều trị vết thương bằng tế bào gốc hoặc chất tiết của chúng đã giúp chữa lành vết thương ở chuột.
Tế bào gốc khác nhau về khả năng. Tế bào gốc toàn năng là mạnh nhất: Chúng có thể hình thành bất kỳ tế bào nào và thậm chí là toàn bộ sinh vật. Tế bào gốc đa năng gần như linh hoạt, trong khi tế bào gốc đa năng – bao gồm tế bào gốc trung mô trong máu kinh nguyệt – có thể tạo ra một số loại tế bào hạn chế. Tế bào gốc thế năng chỉ có thể tạo ra một vài loại tế bào trong cùng một cơ quan hoặc mô. Tế bào gốc đơn năng thay thế một loại tế bào cụ thể, như tế bào tinh trùng hoặc tế bào da.
Một số thử nghiệm lâm sàng quy mô nhỏ đã phát hiện ra tế bào gốc kinh nguyệt có thể được cấy ghép vào người mà không có tác dụng phụ bất lợi nào. Nhóm của Gargett cũng đang cố gắng phát triển các liệu pháp điều trị cho con người. Cô và các đồng nghiệp đang sử dụng tế bào gốc nội mạc tử cung – những tế bào được lấy trực tiếp từ mô nội mạc tử cung, thay vì máu kinh nguyệt – để tạo ra một tấm lưới nhằm điều trị chứng sa cơ quan vùng chậu, một tình trạng đau đớn phổ biến khi bàng quang, trực tràng hoặc tử cung trượt vào âm đạo do yếu cơ hoặc chấn thương. Tình trạng này thường xảy ra khi sinh con. Hiện tại phương pháp điều trị là sử dụng lưới tổng hợp để củng cố và hỗ trợ các mô vùng chậu yếu.
Nhưng các phản ứng miễn dịch bất lợi đối với những vật liệu này đã khiến những loại lưới này bị rút khỏi thị trường. Nghiên cứu của Gargett – cho đến nay chỉ được thực hiện trên mô hình động vật – cho thấy rằng việc sử dụng tế bào gốc nội mạc tử cung của chính bệnh nhân để phủ lên các mắt lưới có khả năng phân hủy sinh học có thể mang lại kết quả tốt hơn.
Mặc dù việc thu thập các tế bào gốc đa năng trưởng thành từ máu kinh nguyệt tương đối thuận tiện, nhưng các nghiên cứu khám phá và khai thác sức mạnh của tế bào gốc và vai trò tiềm năng của chúng trong bệnh tật vẫn chỉ là một phần nhỏ trong nghiên cứu tế bào gốc, Daniela Tonelli Manica, một nhà nhân chủng học tại Đại học bang Campinas ở Brazil cho biết. Bà phát hiện ra rằng nghiên cứu tế bào gốc kinh nguyệt chỉ chiếm 0,25% tổng số nghiên cứu tế bào mô trung mô vào năm 2020, trong khi nghiên cứu tế bào gốc tủy xương chiếm 47,7%.
Manica cho rằng việc chưa sử dụng tế bào gốc kinh nguyệt một phần là do quan điểm sai lầm rằng tử cung nằm ngoài tiêu chuẩn và nó không được sạch sẽ. Victoria Male, nhà miễn dịch sinh sản tại Đại học Hoàng gia Luân Đôn, đồng tác giả một bài báo về tế bào miễn dịch tử cung trên Tạp chí Miễn dịch học Thường niên năm 2023 cũng đã đồng ý với ý kiến đó: “Chắc chắn có điều gì đó liên quan đến ‘yếu tố bệnh tật’ liên quan đến máu kinh nguyệt”.
Gargett cho biết những sự cấm kỵ về máu kinh nguyệt và việc thiếu đầu tư nói chung vào nghiên cứu sức khỏe phụ nữ đã gây khó khăn cho việc huy động tài trợ. Nhà miễn dịch học Male đã phải đối mặt với những thách thức tương tự – cô ấy nói rằng việc kiếm được tài trợ dễ dàng hơn khi cô ấy từng nghiên cứu các tế bào miễn dịch trong cấy ghép gan so với hiện tại khi cô ấy làm việc trên các tế bào miễn dịch trong tử cung. Male cho biết: “Nếu chúng tôi muốn nghiên cứu thêm về kinh nguyệt, chúng tôi cần thêm kinh phí vì thu thập kinh nguyệt trong nhiều ngày có thể rất tốn kém chi phí. Để đạt được điều đó, “Trước hết, chúng ta phải giải quyết vấn đề thành kiến về giới tính và trong việc tài trợ cho nghiên cứu”. Thông qua việc đầu tư nghiên cứu , cô và những người khác hy vọng, máu kinh nguyệt sẽ được công nhận là một lĩnh vực mới thú vị trong y học tái tạo – chứ không chỉ là sự bất tiện hàng tháng.
Nguồn: Knowable Magazine
